काजूकतलीची गोष्ट

          सहामाही परीक्षांचे निकाल जे लागायचे ते लागून गेले होते.शाळेतील आणि घरातील वातावरण आता निवळले होते.प्रगती पुस्तकावर पालकांची सही करून पुन्हा ती शाळेत पोहोचली होती.थोडक्यात काय तर सहली,स्पोर्ट्स आणि स्नेहसंमेलन सुरू होण्याअगोदर असलेला विसावा आम्ही अनुभवत होतो.ऑक्टोबरचा शेवट असल्याने शाळेचे स्वेटर घालायचे दिवस चालू होते.शनिवारी असलेली सकाळची शाळा नकोशी झाली होती.अर्थात शाळा नकोशी होण्यापेक्षाही सकाळचे उठणे असह्य होत होते.कारण शाळा नकोशी व्हावी अशी वेळच कधी आयुष्यात आली नव्हती.

          सातवीत होतो त्यामुळे अजूनही हाफ चड्डीचा गणवेश होता.पुढच्या इयत्तेपासून म्हणजे आठवीपासून पूर्ण चड्डी असायची.सकाळचा एखादा क्लास आणि मग शाळा असा सर्वसामान्य दिनक्रम होता.सायकलने शाळेत जात होतो आणि यंदा दिवाळीत नवीन सायकल घेतली होती त्यामुळे ती चालवत शाळेत जाणे हेच काय ते धाडसाचे काम असायचे.शाळा तशी दूर नव्हती पण कर्वे रस्त्यावर उड्डाणपूल अजून झाला नसल्याने गर्दी नक्की असायची.दुपार विभाग असल्यामुळे दुपारी ११.२० पर्यंत शाळेत पोहोचण्याचे उद्दिष्ट असायचे.बरोबर एक आठवीतला मित्र पण असायचा.दोघे एकत्रच जायचो.

          प्राथमिक शाळेत असताना एकाच रिक्षात असल्यामुळे मैत्री झाली होती.अन्यथा मैत्री व्हावी अशी वैचारिक साम्यता काही फार नव्हती.हा तसा लांबून यायचा.डहाणूकर कॉलोनी म्हणजे तेव्हा तसे लांबच वाटायचे.पण सायकल मारत हा माझ्या घराजवळ यायचा आणि आम्ही दोघे पुढे जायचो हा नित्यक्रम.अभ्यासात काही फार हुशार नव्हता.पण पु.लं देशपांड्यांच्या कथाकथनाची भारी हौस.त्यावेळी 'वॉकमन' बाजारात आले होते.याच्याकडे पण तो आला होता.त्यात सदैव कान घालून बसलेला असायचा.अंतूबर्वा,सखाराम गटणे,चितळे मास्तर,नंदा प्रधान,तो, असा मी असामी आणि बाकी सर्व.तो काही बाही सांगायचा त्यामुळे हे साधारण माहीत  होते.कानाला लावलेला "वॉकमन" चालू असताना त्याबरोबर स्वतः संपूर्ण म्हणण्याची त्याची सवय मला मात्र त्रासदायक व्हायची.धडे वाचावे त्याप्रमाणे तो 'मी आणि माझा शत्रुपक्ष' वगरे मोठ्याने म्हणायचं.पु लं विषयी अपार  प्रेम त्यांच्या सर्व लिखाणाचे प्रचंड कौतुक,आणि सर्व लेखन मुखोद्गत. मी मात्र या बाबतीत तास बाळबोधच होतो.पुढे पु.ला आणि सुनीताबाईंचे २-३ धडे आम्हाला मराठीच्या अभ्यासक्रमाला होते हेच काय ते पु.ल विषयीचे माझे ज्ञान.पु.ल ना भाई म्हणतात आणि ते सिनेमा नाटकात काम करतात एवढी माझी जुजबी माहिती.पण या मित्राचे मला अप्रूप वाटायचे.रोज ते कानात घालून सायकल वर जाताना ऐकणार.सगळी कॅसेट तोंडपाठ प्रसंगानुरूप एखाद्या पुस्तकातले एखादे वाक्य ऐकवणार,मला कायम अचंबा वाटायचा.  

     

तो गुरुवारचा दिवस होता.सकाळचं आटपून शाळेत जायला निघालो.खाली हा मित्र येऊन उभा होताच.आज थोडं लवकरच आला होता.आम्ही पण थोडे लवकर घरातून निघालो. १०.३० ची वेळ होती सकाळची.नित्याची घाई रस्त्यावर दिसत होती.ऑफिसेस,कॉलेज आणि बाकीचे व्यवहार सुरू होते.आम्ही पण शाळेकडे निघालो.मारुती मंदिर जवळ आल्यावर सहज एक विचार डोक्यात आला आणि मी मित्राला विचारले.'काय रे तू पु.लंचा  एवढा मोठा चाहता आहेस त्यांना कधी पाहिले आहेस का ? पुण्यातच असतात की.' या अचानक प्रश्नाने तो थोडं स्तब्ध झाला.'अरे वेडा आहेस  का..आपल्याला कसे भेटतील आणि का भेटातली पु.ल ?" मलाही आता त्याच्यात तथ्य वाटू लागले आणि माझा प्रश्न आता मलाच हास्यास्पद वाटू लागला.मी तो नाद सोडला आणि पुढल्या सिग्नलवर पाय टेकवला.   

    

          या सिग्नलला थांबलो असताना मित्रानेच मला विचारले की "आपण प्रयत्न करायला काय हरकत आहे भेटले तर उत्तमच नाही भेटले तरी हरकत काय आहे ? मला त्यांच्या घराचा पत्ता माहितीये." मी उत्साहाने म्हणालो " हो  मग नक्की जाऊ शाळा सुटल्यावर";यावर तो म्हणाला की शाळा झाल्यावर कशाला आज शाळेला न जात थेट तिकडेच जाऊ". मी थोडं गोंधळलो.शाळा बुडवणे आणि ते ही न सांगता एवढे धाडस करायची सवय अजून लागायची होती.पण मित्र आता इरेला पेटला होता.आणि कुठल्याही गोष्टीची सुरुवात ही करावीच लागते या हिशोबाने मी आणि त्याने शाळा बुडवायचा निर्णय घेतला.

          परिस्थिती कशी असते बघा.कोणत्या तरी गुरुवारच्या दिवशी.शाळेला निघून शाळा बुडवणे.ते ही कोणाला न सांगता आणि कोणाला तरी भेटण्याच्या इचछेने.आणि एवढे करून भेट होईल याची शाश्वती नाही.त्या व्यक्तीची पूर्व परवानगी तर नाहीच नाही.आणि व्यक्ती साधी सुधी नाही तर साक्षात पु.लं...

          मनाची तयारी करून शाळेचे वळण चुकवले आणि थेट मित्राच्या माहितीत असलेले पु.लंचे घर गाठले.एव्हाना ११ वाजून गेले होते.सायकलचा स्टॅन्ड लावून त्या बैठ्या घराच्या दारापाशी आलो आणि समोर मोठी पाटी आढळली.मित्राने मोठ्याने वाचली "पु.लं.देशपांडे आता येथे वास्तव्यास नसून ते आता भांडारकर रस्त्यावरील 'मालती माधव' येथे स्थायिक झाले आहेत".

माझी निराशा लपत नव्हती.एखाद्या धाडसी कार्यात विघ्न येतातच अशा अविर्भावात आम्ही पुढेच मार्गक्रमण सुरू ठेवले.भांडारकर मार्ग काही लांब नाही.आणि आता शाळाही नसल्याने दिवसभर फुकटच होतो.काहीतरी खास करणार आहोत असा विश्वास मला तर पूर्ण होता त्यामुळे भांडारकर रास्तच काय पण अगदी शनिवारवाड्यापर्यंत सायकल हाकायला लागली असती तरी बेहेत्तर होते.मित्राला थोडा आत्मविश्वास कमीच होता.त्याचे म्हणणे होते की पु.लंच्या घराबाहेर नक्की सिक्युरिटी असणार.शिवाय ते पुण्यात असतील की नाही काहीच कल्पना नाही.बर असले तरीही आपल्याला का आत सोडतील? असे अनेक प्रश्न.पण जायचं ठरवलं होता त्यामुळे कर्वे रस्ता,लॉ कॉलेज रस्ता आणि सरते शेवटी भांडारकर रस्त्यावर येऊन पोहोचलो.

          बरोब्बर ११.३० वाजले होते.डाव्या बाजूला मालती-माधव लिहिलेले दगडी बांधकाम दिसत होते.एखादे सामान्य घर असावे तसे घर होते.दरवाजात सिक्युरिटी सोडा पण कुत्रं देखील नव्हते.सायकल तिथेच भिंतीला टेकवली दप्तराचे बंद व्यवस्थित केले.आणि एकमेकांकडे पाहून मालती माधव मध्ये निघालो.

          लोखंडी दार हळूच ढकलून आत गेलो.आणि लाकडी दरवाजासमोर येऊन उभे राहिलो.दरवाजा सताड उघडा होता.हे सर्व चालू असताना मित्र कायम पुढे होता.दोघंही घाबरतच पुढे जात होतो.आणि उघडा दरवाजा पाहत असताना दारावर असलेली पु.लंची सही दिसली आणि पोटात गोळाच आला.दरवाजावर नेम-प्लेट म्हणून पु.लंची सहीच लावली होती.लाकडी दारावर लावलेली सही पाहून वाहत असलेला मित्राच्या चेहेऱ्यावरचा आनंद शब्दात वर्णन करणे शक्यच नाही.आम्ही दबकतच दारात गेलो.बेल असली तरी दिसली नाही.मित्राने सावकाश कडी वाजवली आणि आवंढा गिळला.

                      

          दोघेजण स्तब्ध उभे होतो.खरंच पुलं भेटले तर काय ? आपण इथे का आलोय ? आपण कोण आहोत ? आणि एवढे करून मला काही फार पुलंची माहिती देखील नाही.जे काय आहे ते मित्राला,मी फक्त सोबत.एकतर हे दरवाजापर्यंत जात येईल याचीच कल्पना नव्हती.त्यात इथे तर दरवाजा उघडच होता.आपण यायला चुकलो की काय असे वाटावे तर दारावर ठसठशीत पाटी लावलेली होती.आणि घरात कोणी नसावे या शंकेला उघड्या दराने आधीच उत्तर दिले होते.त्यामुळे जे काय होईल त्याला आता सामोरे जायचे एवढेच आमच्या हातात होते.कुतूहल,आनंद,भीती आणि कुठलेसे दडपण असे भाव माझ्या मित्राच्या चेहेऱ्यावर स्पष्ट दिसत होते.    

       

          कडी वाजवल्यावर पाच-सहा सेकन्द सरली आणि समोरून सुनीताबाई चालत आल्या.पुढे जे काय संवाद झाले (अर्थात संवाद म्हणण्यापेक्षा समोरच्या व्यक्तीच बोलल्या आम्ही दोघंही मूग गिळून उभे होतो) ते कायम स्वरूपी जपले गेले एवढे मात्र निश्चित.

          सुनीताबाईंनी विचारले "काय पाहिजे ?".मित्र पुटपुटला ”पु.लंना भेटायचे आहे”.बाईनी हसून विचारले "हो पण काम काय आहे ?" मित्र धिटाईने म्हणाला ''नाही फक्त भेटायचे आहे". सुनीताबाईंनी हसून आम्हाला आत  यायला सांगितले.

                    आम्ही दारातून आत पाय टाकला.थेट गाभाऱ्यात पाय टाकावा अशी भावना मित्राच्या चेहेऱ्यावर होती.आम्ही आता हॉल मध्ये उभे होतो.नजर नुसती भिरभिरत होती.असे वाटले की पु.लं कुठेतरी आतल्या खोलीत बसलेले असतील आणि काकू त्यांना बोलावून आणतील.पण घर न्याहाळत असताना आमच्या डाव्या बाजूला लाकडी विभाजन भिंतीवजा; नक्षीदार चौकट लावलेली होती.आणि त्याच्या पलीकडे साक्षात पु.लं काहीतरी वाचत बसलेले होते.

          आजी म्या ब्रह्म पाहिले अशा थाटात आम्ही दोघे आ वासून एकटक त्यांच्याकडे बघत उभे राहिलो.काहीसे पांढरे झालेले केस,अंगात पातळ पांढरी बंडी,बर्मुडा आणि जाड काड्यांचा डोळ्यावर लावलेला चष्मा.लाकडी आराम खुर्ची त्याला लावलेले नायलॉनचे कापड आणि शेजारी स्टुलावर ठेवलेले तांब्याभांड.आम्ही स्तब्ध होतो.   पु.लनी आम्हाला पाहिले आणि स्मित हास्य करून विचारलं "काय रे पोरांनो,काय झाल ?" मित्राने मानेनंच "काही नाही" असा सांगून पटकन ''नमस्कार" अस ओझरते म्हणाला. पु.लं फक्त हसले.पुलंनी विचारले "शाळा  सुटली का" ? मित्राने उत्तर दिले ''हो''..खरे बोलावे तरी पंचाईत आणि खोटे बोलावे तरी पंचाईत, मित्राने वेळ मारून नेली.पुलं पुन्हा म्हणाले "सकाळची का ?" पुन्हा मित्रानेच बाजू सांभाळली "हो". माझा बोलायचा संबंधच नव्हता.सगळं स्वप्नवतच चालू होते.पुन्हा पुलं म्हणाले "कुठली शाळा ?" "अभिनव मराठी,कर्वे रस्ता" इति मित्र,पुलं हसून म्हणाले "वाह".

          आता बोलायला आमच्या कडे काहीच शिल्लक नव्हते.परिस्थितीमुळे काही सुचण्याची सुतराम शक्यता देखील नव्हती. बर काम काय होते त्यालादेखील आमच्याकडे उत्तर नव्हतं.आणि तेवढ्यात पु.लं म्हणाले "बोला,काय  काम काढले ?".माझ्या पायाखालची जमीन सरकली.मित्राने धैर्याने तोंड दिले.तो म्हणाला "नाही फक्त भेटायला आणि पाहायला आलोय".पु.लं ही हसले.आणि मला हायसे वाटले..पु.लं म्हणाले "थांबा जरा", सुनीता अगं  पोरांसाठी बर्फी आण जरा."..बसा रे पोरांनो पाणी घेणार ?" असा विचारून त्यांनी हातातले पुस्तक बाजूला ठेवले.मित्र हळूच पुटपुटला "नाही ठीके".आणि हे होत असतानाच सुनीता बाई आतून वाटीत काजूकतली घेऊन आल्या.दोन दोन वड्या आमच्या हातावर ठेवल्या आणि आत गेल्या. आम्ही मुकाट्याने संपवल्या. इतर वेळी आवडीने खाणारा मी आता मात्र तोंडचे पाणीच पळाले होते.वडी संपताक्षणी मित्राने माझ्याकडे पाहिले.बोलायला तसेही काही नव्हतेच मित्र  स्वर्गीय सुखात न्हाऊन निघाला होता.मित्राने पु.लं ना सांगितले."सर येतो",पु.लं हसतच म्हणाले "ठीके.. .सावकाश जा रे"..आम्ही अक्षरशः पळतच बाहेर आलो आणि थेट सायकलींपाशी येऊन थांबलो.

दिवस सत्कारणी लागला होता..किंबहुना आयुष्य सत्कारणी लागल होत.मित्राचा आनंद चेहेऱ्यावरून ओसंडून वाहत होता.एकमेकांना काय बोलावे हे सुद्धा नीट काळात नव्हते.थंडी असूनही तळहातावर घाम जाणवत होता. आनंद व्यक्त करण्याचे फार मार्गही सुचत नव्हते.शाळा तशीही बुडाली होती.घरी जायची सोय नव्हती.आणि शाळा बुडवल्यामुळे काही बोलणे शक्य नव्हते.त्यामुळे घरचे सगळेच अनभिज्ञ होते आणि अजूनही आहेतच.मित्राच्या डोक्यातली एक खंत त्याने सांगितली की "भाईंच्या पाया पडू शकलो नाही राव ".जिथे हालचाल करायचे देखील भान नव्हते तिथे पाया पडायचे सुचणे सुद्धा अवघड दुरापास्तच.

इतके दिवस मित्राच्या तोंडून ऐकलेले पु.लं आज प्रत्यक्षात पाहिले होते.महाराष्ट्राचं लाडकं व्यक्तिमत्व अशी ज्यांची ओळख आहे अशा पुलंना आज साक्षात पहिल्याच आनंद फार मोठा होता.मित्राने घट्ट मिठी मारली आणि "आपले काम झाले रे" असे म्हणाला.तिथून थेट शाळेजवळच्या ग्राऊंडवर आलो आणि डबा खाऊन घेतला.खाऊन घेतला म्हणजे फक्त उघडला कारण पोट तर आधीच भरले होते.

त्याच पंधरा मिनिटांच्या आठवणीत पुढेच तीन-चार तास काढले आणि घरी परतलो एक अविस्मरणीय अनुभव  गाठीशी घेऊन.कधीच न विसरू शकणारी ती १५ मिनिटे आयुष्यभर लक्षात राहतील हे मात्र निश्चित.त्या पंधरा मिनिटांनी दाखवलेले पु.लं मी अजुनही आयुष्यभर उलगडत बसलोय.

माझ्यापेक्षा जास्त आनंद आणि समाधान माझ्या मित्राने कमावले होते यात शंका नाही.फक्त त्याच्या भावना मी तुमच्या समोर ठेवल्या.त्याने अनुभवलेला प्रसंग तुमच्यासमोर यावा यासाठीच हा लिहायचा खटाटोप.त्याच्या मनात राहिलेली शाळा बुडवल्याची खंत माझ्यावाटे त्याने आज आपणासमोर मांडली ...मी केवळ निमित्त !

         बुडवलेल्या शाळेनेच आज सर्वात जास्त शिकवले  :)

     

तळटीप :

( परवा रात्री झालेल्या मुसळधार पावसात या मित्रासोबत खोळंबून राहण्याची वेळ आली होती.त्यावेळी त्याने ही त्याची भाईंची आठवण मला सांगितली.सांगत असताना तो इतका गुंतून गेला होता की त्याने मलाच त्याच्या सोबत भूतकाळात नेले.मी शरीराने प्रत्यक्षात तिथे त्या जागी कधीच नव्हतो पण त्याने मला ती पंधरा मिनिटे अनुभवायला दिली.पाऊस थांबला आणि तेव्हाच त्याचा हा अनुभव तुम्हा सर्वांसमोर मांडायचे ठरवले.)

                          

हृषिकेश पांडकर

२९.०६.२०१६

भटकंती नागझिऱ्याची

        जंगलाचे वर्णन या आधी केलं असलं तरी नाविन्य कमी होत नाही.पण या वर्णनाबरोबरच थोडं माहितीपर लिहावे असा विचार मनात आला. आणि म्हणूनच निव्वळ वर्णनाव्यतिरिक्त काही छायाचित्रांसोबत माहिती जोडण्याचा हा छोटासा प्रयत्न केला.या पाच दिवसात अनेक पक्षी आणि प्राणी पाहायला मिळाले.फोटो काढणे हा एक भाग पण त्याबद्दल माहिती करून घेणे हा अजून एक हेतू घेऊन जंगलातून फिरलात तर नव्याने जंगल पहिल्याचा आनंद नक्की घेऊ शकाल.नागझिरा,बोर आणि उमरेड या मध्य भारतातल्या जंगलातला हा प्रवास एकत्रच अनुभवूयात.

Black naped monarch  ( नीलमणी )

        नागझिर्यात शिरायच्या आधी जंगलाच्या दाराबाहेर असलेल्या एका छोट्या घरात दुपारच्या जेवणासाठी थांबलो होतो.जेवण झाल्यावर मागच्या बाजूला हात धुवायला गेलो.बाजूला साचलेल्या पाण्यात दुपारची गरमी शमवायला छोटे पक्षी येरझार्या घालत होते आणि तेव्हा हि मोनार्कची मादी पाण्यावर उतरली.अतिशय नाजूक पक्षी.शांतपणे दोन थेंब प्यायला आणि निघून गेला.'नीलमणी' हे नाव सार्थ करणारा तो प्रसन्न निळा रंग नक्कीच सुखावून जातो.यांच्यातील नराला मात्र डोक्यावर काळे निशाण असते आणि म्हणूनच कदाचित 'Black Naped Monark' हे नाव याला देण्यात आले आहे.

*The black-naped monarch or black-naped blue flycatcher (Hypothymis azurea) is a slim and agile passerine bird belonging to the family of monarch flycatchers. They are sexually dimorphic with males having a distinctive black patch on the back of the head and a narrow black half collar ("necklace") while the female is duller and lacks the black markings.

Grey headed Fish Eagle. (करड्या डोक्याचा मत्स्यगरुड )

        पक्षांच्या अन्नसाखळीत सर्वोच्च पदावर स्थित असलेल्या गरुड कुटुंबाचा हा सदस्य.पानांच्या दाटीवाटीत आपला पसारा सांभाळून आटोपशीर बसलेला गरुड शोधून तो पाहणे या सारखा विजयी आनंद नाही.अर्थात पाठ  दाखवत असलं तरी सौंदर्य हरपल्याचा मागमूसही नाहीये.उलट उतरत्या उन्हाची तिरीप मस्तकी घेऊन राजासारखा विराजमान झालाय.

*The grey-headed fish eagle (Ichthyophaga ichthyaetus) is a fish-eating bird of prey from South East Asia. It is a large stocky raptor with adults having dark brown upper body, grey head and lighter underbelly and white legs. Juveniles are paler with darker streaking.

 

Sirkeer malkoha ( लाल चोचीचा मुगश्या )

        कोकीळेच्याच रांगेतला हा पक्षी.पाणवठ्यावर सावलीला थांबलो होतो.पाणवठा म्हणलं की चट्टे पट्टे शोधणारी नजर बरेचदा पक्षांकडे दुर्लक्ष करेल की काय अशी भीती वाटते.दगडांशी एकरूप झालेला पक्षी चोचीच्या  वैविध्यपूर्ण रंगावरून नजरेस पडला.बराचसा धीट स्वभावाचा असल्याने मनसोक्त फोटो काढू दिले.आत्तापर्यंतच्या जंगल प्रवासात याचे दर्शन पहिलेच.

* The sirkeer malkoha or sirkeer cuckoo (Phaenicophaeus leschenaultii), is a member of the cuckoo order of birds, the Cuculiformes, which also includes the roadrunners, the anis, and the hoatzin. It is a resident bird in the Indian subcontinent.

White-eyed buzzard  ( बाझ )

        गरुडापेक्षा लहान पण रंग रुपात बरीच साम्यता बाळगणारा हा शिकारी पक्षी.डोळ्याभोवती बटनाप्रमाणे पांढरे वर्तुळ असल्याने  'white-eyed buzzard' असे नाव मिळाले आहे.सर्वसाधारणपणे बेडूक ,पाली,सरडे,नाकतोडे अशा जीवांवर उदरनिर्वाह करणारा.जेमतेम सूर्यास्तानंतर कुठलीशी शिकार मिळाल्याची चाहूल लागल्यावर लक्ष विचलित न होऊ देता जमिनीवर असलेल्या शिकारीचे निरीक्षण करत असताना  टिपलेला हा  फोटो.तीक्ष्ण नजर आणि अणकुचीदार चोच शिकारी पक्षी  असल्याची साक्ष देते.

* The white-eyed buzzard (Butastur teesa) is a medium-sized hawk, distinct from the true buzzards in the genus Buteo, found in South Asia. Adults have a rufous tail, a distinctive white iris, and a white throat bearing a dark mesial stripe bordered. The head is brown and the median coverts of the upper wing are pale.  

Indian Scops Owl  ( डुडूळ )

        एखाद्या खेडेगावातून जात असताना गावातल्या लहान मुली जसं दारात येउन कुतूहलाने पण लाजत बघत असतात अगदी त्याप्रमाणे आपल्या ढोलीमधून बाहेर डोकावणारे हे घुबडाचे कुटुंब.डोळे उघडे आहेत की नाही याचा देखील थांगपत्ता लागत नाही.निरागसतेने वाकून पाहणारे घुबड पाहणे मजेशीर प्रकार आहे.कारण झाडावर बसलेले घुबड दिसणेच हा थोडा अवघड प्रकार असतो.खोडाचा रंग आणि घुबडाचा रंग यातील फरक  ओळखणे प्रचंड जिकीरीचे काम असते.कित्येक वेळा स्तब्ध असलेले घुबड झाडाचाच एक भाग म्हणून दुर्लक्षिले जाते.

* The Indian scops owl (Otus bakkamoena) is a resident species of owl found in the southern regions of Asia from eastern Arabia through the Indian Subcontinent, except the far north, east across much of Southeast Asia to Indonesia. The Indian scops owl is a common resident bird in forests and other well-wooded areas. It nests in a hole in a tree, laying 3–5 eggs.

 

Crested serpent Eagle  ( सर्पगरुड )

        दुपारी चारच्या सुमारास तापलेल्या नागझिरा मधून जात असताना पाण्याच्या शेजारी असलेल्या उंच झाडावर मोठा पक्षी येउन बसलेला सर्वांनीच पहिला.पण बराच वेळ फांदीच्या मागे लपला गेल्यामुळे ओळखणे अवघड होते.आम्ही बाजूला थांबलो.सुमारे ७-८ मिनिटे शांत राहून आम्ही त्याच्या हालचाली न्याहाळत होतो.कडक ऊन असल्याने पाण्यावर नक्की उतरणार हा विश्वास होता.आणि त्यानेदेखील निराश केले नाही.क्षणार्धात पाण्यावर झेपावला.पुन्हा एकदा गरुडच होता मात्र या वेळी वेगळ्या जातीचा.डोक्यावर तुरा नसूनही 'Crested serpent Eagle' हे नाव धारण करणारा हा पक्षी मनसोक्त पाणी प्यायला आणि आल्या वाटेन निघून गेला.साधारण 2.5 फुट उंची असावी आणि पंखांचा भव्य विस्तार या मुळे उडत असताना ओळखणे तसे अवघड जात नाही मात्र हे पक्षी सहसा कमी उंचीवरून उडत नाहीत.

* The crested serpent eagle (Spilornis cheela) is a medium-sized bird of prey that is found in forested habitats across tropical Asia. The crested serpent eagle, as its English name suggests, is a specialist reptile eater which hunts over forests, often close to wet grassland, for snakes and lizards.

 Indian Roller  ( नीलपंख )

        शहरात देखील सहज आढळणारा हा पक्षी थांबून पाहावा इतका दुर्मिळ नक्कीच वाटत नव्हता.पण कमालीचे जवळ जाऊन देखील याने काहीही हालचाल केली नाही.तेव्हा सर्वप्रथम याला इतके जवळून पाहता आले.निळाशार रंग आणि सुबक चोच यामुळे याने कॅमेर्याला आणि पर्यायाने आम्हाला चांगलेच गुंतवून ठेवले.हा पक्षी उडत असताना जास्त सुंदर दिसतो.आणि याची प्रचीती देखील आम्हाला लगेचच आली.या पक्षाच्या पंखाच्या खालचा भाग पसरल्यावर BMW कंपनीच्या लोगोसारखा दिसतो ते दृश्य नक्कीच प्रेक्षणीय आहे.संधी मिळाल्यास नक्की पहा.

* The Indian roller (Coracias benghalensis), is a member of the roller family of birds. They are found widely across tropical Asia stretching from Iraq eastward across the Indian Subcontinent to Indochina and are best known for the aerobatic displays of the male during the breeding season.

Indian Gaur  ( गवा )

        कोणाचीही फिकीर नसल्याप्रमाणे कायम चरत फिरणारा हा अवाढव्य प्राणी.गाडीची चाहूल लागून देखील मान वळवायची तसदी घेतली नाही.आपण बरे आणि आपले काम बरे या अविर्भावात रस्ता ओलांडून पलीकडे गेला.दुपारचे ऊन टाळून गेले होते आणि मावळत्या सूर्यावर ढगांनी आवरण घालायला सुरुवात केली होती परतीच्या  वाटेवर त्या निबिड अरण्यात एका वळणावर भेटलेला रानगवा.पायात मोजे घालावे त्याप्रमाणे गुडघ्या खालचे पाय वेगळ्या रंगाचे असतात.

* The gaur is a strong and massively built species with a high convex ridge on the forehead between the horns, which bends forward, causing a deep hollow in the profile of the upper part of the head. There is a prominent ridge on the back. The ears are very large; the tail only just reaches the hocks, and in old bulls the hair becomes very thin on the back.

  

Asian Paradise flycatcher ( स्वर्गीय नर्तक )

        नावात वर्णिल्या प्रमाणे स्वर्गीय आणि नर्तक या दोनही शब्दांना चोख जपणारा नाजूक पक्षी.अतिशय चंचल आणि लाजाळू.झुपकेदार शेपटीमुळे लांबूनच ओळखता येतो.पांढरा शुभ्र पक्षी आणि  त्याची नाजूक पण पल्लेदार शेपूट पाहूनच आम्ही स्तब्ध झालो.फोटो काढायच्या हेतूने थोडे पुढे गेलो.डाव्या फांदीवर अंग चोरून बसलेला आढळला.पण क्षणार्धात तिथून उडून बाजूला येउन बसला.प्रचंड चंचल असल्याने आपल्या सय्यमाचा अंत पाहणारा सुंदर पक्षी.

* The Asian paradise flycatcher (Terpsiphone paradisi), is a medium-sized passerine bird native to Asia that is widely distributed.Young males are rufous and have short tails. They acquire long tails in their second or third year. Adult males are either predominantly bright rufous above or predominantly white.

Barn Owl ( गव्हाणी घुबड )

        दुपारच्या कडक उन्हात जेवणानंतर शतपावली करायला बाहेर पडलो.भोवती घनदाट अरण्य होते.पण त्यातूनही उन्हाचे चटके जाणवत होते.चालत असताना रस्ता हरवलेले एक घुबड एका फांदीवर विसावलेले दिसले.सूर्यप्रकाशात निपचित असल्यामुळे अजिबातच हालचाल नव्हती.दिसायला अतिशय सुंदर आणि कॅमेर्यात पाहणारे घुबड म्हणल्यावर शांतपणे फोटो काढायला मिळाले.धोलीशिवाय घुबड बघायची माझी पहिलीच वेळ.पण दिसायला प्रचंड सुंदर पक्षी हे त्याच्या सम्पूर्ण आकारावरून आपल्याला नक्की वाटते.

*The barn owl (Tyto alba) is the most widely distributed species of owl, and one of the most widespread of all birds.The barn owl is nocturnal over most of its range, but in Britain and some Pacific islands, it also hunts by day.

 

Wild dogs ( ढोल )

        कपट,क्रूरता,हुशारी आणि गनिमीकावा या चार आयुधांवर आणि घोळक्याने हल्ला करून समोरच्याला संपवणे.कुत्र्याची जात  जरी असली तरी जंगलामध्ये यांचे वर्चस्व मोठ्या प्रमाणात असते.समूहाने शिकार केल्यास वाघ देखील शिकार होऊ शकतो.पाणवठ्या जवळून जात असताना काठावर पहुडलेले दिसले आणि सावकाश गाडी थांबवली.हा प्राणी शक्यतो एकट्याने कधीच फिरत नाही.आम्ही आलो तेव्हा २-३ जण पाण्यात होते आणि एक बाहेर झोपला होता.डावीकडच्या झाडांमधून अचानक बाकीचे साथीदार बाहेर आले.सुमारे १७-१८ कुत्र्यांचा तो कलप जंगलातील कुठल्याही प्राण्याला भारी पडेल यात शंका नव्हती.अर्थात फक्त हत्ती त्याला अपवाद आहे.अणकुचीदार दात आणि कटक देहयष्टी शिकार करण्यासाठी योग्य पद्धतीने वापरण्याचे कसब या छोट्या जनावराकडे आहे.

* The dhole (Cuon alpinus) is a canid native to Central, South and Southeast Asia.Dholes are more social than grey wolves, and have less of a dominance hierarchy, as seasonal scarcity of food is not a serious concern for them.

 Roux's Forest Calotes ( सरडा )

        शब्दशः रंग बदलणारा सरडा.स्वभावाचे माहित नाही पण पृष्ठ्भागानुसार रंग बदलणारा सरडा पहायला मिळाला.आधीच पानझडीमुळे दुतर्फा विखुरलेली पाने आणि त्यावर बारीकशी हालचाल करणारा सरडा दिसणेच अवघड काम.त्यातही आपल्या थोड्याश्या हालचालींनी तो दचकणार आणि जागा बदलणार यातही त्याने बदलले रंग मजेशीर वाटतात.

*Some chameleon species are able to change their skin coloration. Different chameleon species are able to vary their coloration and pattern through combinations of pink, blue, red, orange, green, black, brown, light blue, yellow, turquoise, and purple. Chameleon skin has a superficial layer which contains pigments, and under the layer are cells with guanine crystals. Chameleons change color by changing the space between the guanine crystals, which changes the wavelength of light reflected off the crystals which changes the color of the skin.

Wild Boar ( रानडुक्कर )

        पुढे काय होईल या कुतूहलापोटी आम्ही गाडी थांबवली.३ ढोल आणि एक वाईल्ड बोर आमच्या समोर होते.डुक्कर पाणी पीत होते आणि मागे तीन जंगली कुत्री उभी होती.शिकार होऊ शकते या कडे आम्ही डोळे लाऊन बसलो होतो.'Action shot' मिळणार या तयारीत कॅमेरे सरसावले.३ कुत्री आणि एक डुक्कर हे अतिशय माफक आव्हान होते खरे तर; पण अपेक्षा भंग झाला.डुक्कर पाणी पिवून निमुटपणे निघून गेले आणि नंतर कुत्र्यांनी येउन पाणी प्यायले आणि पाणवठा सोडला.म्हणूनच जंगल प्रत्येक वेळी वेगळी गोष्ट दाखवते हेच सत्य आहे याची पुन्हा एकदा प्रचीती आली.

*The wild boar (Sus scrofa), also known as the wild swine or Eurasian wild pig is a suid native to much of Eurasia, North Africa, and the Greater Sunda Islands.The wild boar is a bulky, massively built suid with short and relatively thin legs. The trunk is short and massive, while the hindquarters are comparatively underdeveloped.

Monitor lizard  ( घोरपड )

        तानाजीच्या कामी आलेली घोरपड.अतिशय मजबूत पकड आणि ९० अंशाच्या कोनात चढण्याची क्षमता.सकाळच्या उन्हात झाडावर उन्ह खात बसलेली मिळाली.मानेखेरीज कुठलाच भाग हलत नव्हता.सरड्यासारखी ठेवण असली तरी आकार आणि रंग वेगळा असतो.फोटोत असलेली घोरपड हि पूर्ण वाढ झालेली नाहीये.साधारण ३ मीटर पर्यंत हिची वाढ होऊ शकते.शरीराच्या मानाने शेपटीची लांबी जास्त आहे.आत्तापर्यंत जमिनीवर सरपटणारी घोरपड बरेचदा पहिली पण झाडावर चढणारी पाहण्याची पहिलीच वेळ.

*Monitor lizard is the common name of several large lizard species, comprising the genus Varanus. They are native to Africa, Asia and Oceania, but are now found also in the Americas as an invasive species. A total of 78 species are currently recognized.

  

Changeable hawk-eagle or crested hawk-eagle ( मोरघार )

        काहीसा रागीट दिसणारा आणि संतप्त नजरेने बघणारा हा  अजून एक गरुड.पाण्यावर येउन बसलेला हा शिकारी पाठीमागुनही तेवढाच सुंदर दिसतो.उभा असलेला तुरा त्याच्या रंगला शोभून दिसतोच पण अन्नसाखळीतील सर्वोच्च स्थान देखील अधोरेखित करतो.सावलीत बसल्यामुळे गडद रंग ओळखणे काहीसे अवघड जाते पण उंची आणि पंखाचा पसारा मोठा असल्याने पक्षाचा अंदाज लावणे सोपे आहे.अर्थात मानेच्या हालचाली वरून पक्षी बसलेली जागा ओळखणे तितकेसे अवघड जात नाही.

* The changeable hawk-eagle or crested hawk-eagle (Nisaetus cirrhatus) is a bird of prey species of the family Accipitridae. Changeable hawk-eagles eat mammals, birds, and reptiles. They keep a sharp lookout perched bolt upright on a bough amongst the canopy foliage of some high tree standing near a forest clearing.

       

         डोळ्यासमोर बसलेला वाघ पाहणे आणि लांब झुडुपातून चालत येणारा वाघ पाहणे यात कमालीची तफावत आहे.माकड ,हरणे यांनी दिलेले अलार्म कॉल ऐकत,त्यांचा पाठलाग करत सरतेशेवटी हे चट्टे पट्टेरी श्वापद पाहणे यासारखं सुख नाही.आपण वाघाला पाहतो हि क्षणिक घटिका असते पण जंगलातून फिरत असताना वाघ आपल्याला पावलोपावली पाहत असतो असे म्हणतात हे अगदी सत्य आहे.कारण पंधरा फुटावर झुडपातला वाघ  आपल्या डोळ्यांना दिसत सुद्धा नाही पण असल्याची जाणीव नक्की होते.आणि झुडुपातून बाहेर पडताना जेव्हा आपल्या दृष्टीस पडतो त्या क्षणाची तुलना आजतागायत मी कशाशीही करू शकलो नाही आणि होईल असे  देखील वाटत नाही.

  

        टायगर रिजर्व अशी मान्यता मिळून खूप दिवस झाले नसल्याने आणि मॉन्सून तोंडावर आल्याने भल्या पहाटे जंगलात जाणारी कदाचित आमची एकमेवच गाडी असावी.पहाटेच्या जंगलात अजून उन्ह देखील पोहोचली नव्हती.जेमतेम फोटो मिळावा इतका प्रकाश होता किंचित ढगांनी दाटी केली होती.पिल्लांना घेऊन फिरणारी वाघीण जितकी आक्रमक असते त्या पेक्षा आक्रमक प्राणी जंगलात कुठलाच नसावा.मगाशी झुडुपात दिसलेली वाघीण दहा मिनिटांनी बाहेर आली आणि डोळ्याच पारण फिटला.पिवळा धमक रंग.पिलांना जन्म दिल्यानंतर आलेला किंचितसा स्थूलपणा पण तितकाच कमनीय बंध आणि चेहऱ्यावरील रुबाब जंगलाचे सर्वेसर्वा असल्याची साक्ष देत होता.

* The Bengal tiger, also called the royal Bengal tiger (Panthera tigris), is the most numerous tiger subspecies. It is the national animal of both India and Bangladesh. The tiger is the largest cat species, most recognisable for their pattern of dark vertical stripes on reddish-orange fur with a lighter underside.

 

          मध्यभारतातील जंगले हि मुख्यत्वे पानझडीची आहेत.त्यामुळे मे महिन्याअखेर पानझडीमुळे निष्पर्ण झालेली आढळतात.या नंतर पावसाळा सुरु होऊन नवीन पालवी फुटते आणि पुन्हा हिवाळ्यासाठी जंगल सजते.वर्षातील १२ महिन्यात घडणारे हे तीन अमुलाग्र  बदल अनुभवण्याची मजा वेगळीच आहे.आता जून उजाडला पण हिवाळ्यातील जंगल बघण्यास नक्की जा.यापेक्षा गर्द झाडी आणि त्यामधून डोकावणारा सूर्यप्रकाश नवीन अनुभव घेऊन तयार असेल.

  

  

                                                                                                                 हृषिकेश पांडकर

                                                                          २१ .०६ .२०१६